Gevangenisbaas: maak van enkelband hoofdstraf om kosten te drukken
Om het cellentekort niet verder op te laten lopen, is per jaar 350 miljoen euro extra nodig voor de gevangenissen. Dat schrijft Wim Saris, directeur-generaal van de Dienst Justitiële Inrichtingen (DJI), aan de formerende partijen D66, CDA en VVD.
Daarnaast pleit Saris voor ander beleid, zoals gevangenen eerder in de samenleving laten terugkeren. Zonder dergelijke maatregelen is er volgens hem jaarlijks nog eens 550 miljoen euro nodig.
"Op dit moment wachten duizenden daders op de uitvoering van hun straf en dit aantal loopt alleen maar verder op", zegt Saris in Nieuwsuur. "En het is heel erg slecht voor het vertrouwen van mensen in de rechtsstaat als uiteindelijk - na al het harde werk van de politie, het OM en de rechterlijke macht - een straf is uitgesproken en wij vervolgens niet in staat zijn om die ten uitvoer te leggen."
Enkelband als hoofdstraf
Saris wil verder dat rechters elektronische detentie als hoofdstraf kunnen geven. Gevangenen zitten dan hun hele straf thuis uit met een enkelband. "Voor de zwaarste delicten zullen we dit niet inzetten", licht hij toe.
Maar mensen die bijvoorbeeld hun taakstraf niet hebben uitgezeten, of een boete niet betalen, belanden nu alsnog in de gevangenis. "Terwijl de rechter oorspronkelijk helemaal niet heeft bedoeld om een celstraf op te leggen. In zulke gevallen kan een enkelband een oplossing zijn."
Deze strafvorm kan vooral gevoelig liggen bij de VVD, die altijd pleit voor het hard aanpakken van criminaliteit. Saris, zelf ambtenaar op het ministerie van Veiligheid en Justitie onder VVD-bewindspersonen minister Van Oosten en staatssecretaris Arno Rutte, bracht hen eerst op de hoogte.
Maar Saris kan in Nieuwsuur niet bevestigen dat Rutte zelf ook achter de brandbrief staat. "Ik heb hierin mijn eigen verantwoordelijkheid genomen om datgene naar voren te brengen waarvan wij vanuit het gevangeniswezen denken dat ons helpt om uit deze crisis te komen."
Volgens Saris zijn maatregelen onontkoombaar. 2400 plekken worden volgens hem nu ingevuld door verdachten die in voorlopige hechtenis zitten. "En daar tegenover hebben we inmiddels duizenden mensen die wel veroordeeld zijn, maar niet naar binnen kunnen."
Verouderde gevangenissen
De gevangenissen kampen vooral met een personeelsprobleem: er zijn te weinig cipiers om gevangenen in de gaten te houden. Gevangenen die een straf moeten uitzitten van minder dan een jaar worden nu twee weken voor het einde van hun straf vrijgelaten. En dat blijft vermoedelijk voorlopig zo.
Ook worden sommige veroordeelden, die niet als heel gevaarlijk worden ingeschat, niet opgeroepen om hun straf uit te zitten. Zij moeten zich alsnog bij een gevangenis melden als de wachtlijst (inmiddels 3.281 personen) is weggewerkt.
Nederland is niet crimineler geworden, zeggen experts, maar rechters zijn zwaarder gaan straffen. Het aantal cellen is niet meegegroeid.
De bezettingsgraad in gevangenissen is 99,5 procent en 158 cellen zijn niet bruikbaar door personeelstekort. De problemen dreigen alleen maar erger te worden, waarschuwt Saris, mede doordat er te weinig geld is voor achterstallig onderhoud. "Daardoor vallen op termijn nog eens zeker 3000 plekken uit."
En ondertussen blijft het aantal veroordeelden de komende tien jaar stijgen, verwacht hij. "We zien dat in de opsporing het accent is verlegd van lichte criminaliteit naar de aanpak van de zware georganiseerde misdaad. Maar we hebben niet voldoende capaciteit om die criminelen te straffen."
FNV dreigt met actie
Bij het gevangenispersoneel is "de rek er echt uit", zegt FNV-bestuurder Marcelle Buitendam. "Het is nu hartstikke lastig om mensen geïnteresseerd te maken voor het vak." De vakbond pleit voor extra geld voor het (her)openen van gevangenissen en voor een loonsverhoging "die de inflatie dekt".
Vóór 12 januari wil de vakbond de eisen terugzien in de nieuwe cao voor rijksambtenaren, anders "gaan er heel harde acties plaatsvinden". "Van stiptheidsacties tot echt staken. De poorten van de gevangenis gaan dan dicht." Gedetineerden kunnen dan bijvoorbeeld niet van en naar de rechtbank worden gebracht.
Voormalig PVV-staatssecretaris Ingrid Coenradie (Gevangeniswezen) trok al vrij snel na haar aantreden aan de bel over de problemen in de gevangenissen. Ze stelde dat ze zeker een half miljard euro nodig had om de problemen het hoofd te bieden, maar kreeg daarvoor geen meerderheid in de Tweede Kamer.
Belangrijke tegenstander was Coenradies eigen PVV, die geen extra geld wil uittrekken en meer gevangenen bij elkaar wil stoppen. Deskundigen en gevangenispersoneel zien dat echter niet zitten. "Dat leidt tot onveilige situaties en risico's voor zowel gedetineerden als personeel", aldus criminoloog Esther van Ginneken.
In de zomer stapte de PVV uit de coalitie. Op Prinsjesdag kreeg DJI 75 miljoen euro extra toegezegd, maar dat is volgens Saris dus niet genoeg. De Rekenkamer bevestigt dat dat bedrag te weinig is om de begroting sluitend te krijgen.
Het budget van de DJI is dit jaar 3,1 miljard. Het bedrag dat extra nodig is, kan volgens Saris wat lager uitvallen met extra maatregelen. "Willen we niet alleen recht spreken, maar ook recht doen, moeten nu indringende, structurele en langjarige keuzes worden gemaakt."